Khi nghĩ đến khái niệm “đa nhân cách”, chúng ta thường hình dung đến những câu chuyện kỳ bí và rùng rợn trong các bộ phim kinh dị nổi tiếng. Những nhân vật mang trong mình nhiều bản ngã, mỗi bản ngã lại có tính cách và mục đích riêng biệt, đôi khi là đối nghịch, đôi khi là hiểm ác, tạo nên sự sợ hãi đầy ám ảnh. Từ Norman Bates trong Psycho đến Kevin trong Split, hình tượng người đa nhân cách đã trở thành biểu tượng của sự kinh hoàng không chỉ trong văn hóa đại chúng mà còn trong tâm trí của những người say mê tâm lý học.
Nhưng liệu đa nhân cách có thật sự tồn tại ngoài đời thực, hay đó chỉ là một sản phẩm của trí tưởng tượng trong nghệ thuật? Với những diễn biến phức tạp của tâm trí, đa nhân cách (hay còn gọi là rối loạn nhận thức phân ly – DID) đã và đang thách thức giới khoa học trong hàng thập kỷ qua. Hãy cùng khám phá những biểu hiện kỳ lạ, nguyên nhân sâu xa và tranh cãi xung quanh sự tồn tại của hiện tượng này – một hành trình mà những ranh giới giữa hiện thực và hư cấu dường như trở nên mờ ảo, đầy ám ảnh.
1. Tổng quan về Đa nhân cách
Rối loạn đa nhân cách hay còn được gọi là rối loạn nhận thức phân ly (Dissociative Identity Disorder – DID) là một hiện tượng tâm lý hiếm gặp nhưng đầy ám ảnh. Đây là tình trạng trong đó một cá nhân có nhiều nhân cách hoàn toàn khác biệt, mà mỗi nhân cách có các đặc điểm riêng như ký ức, cảm xúc, hành vi và đôi khi là cả tên gọi. Các nhân cách này có thể xuất hiện và thay đổi bất ngờ, khiến người mắc rối loạn không thể kiểm soát hoặc nhớ về những gì đã xảy ra khi các nhân cách khác lên nắm quyền. Điều này tạo nên một cuộc sống đầy rối loạn và phức tạp, khi mà bản thân người mắc DID cũng không biết mình sẽ “trở thành ai” vào những khoảnh khắc tiếp theo.
Lần đầu tiên rối loạn DID được công nhận và định danh là vào cuối thế kỷ 19 khi các nhà khoa học tâm lý nhận ra một số bệnh nhân có những hành vi và nhân cách hoàn toàn khác nhau. Louis Vivet là một trong những trường hợp được ghi nhận đầu tiên khi ông thay đổi từ một con người trầm lặng sang một người dữ dội, mạnh mẽ một cách đáng kinh ngạc. Những trường hợp như Vivet đã khơi dậy sự quan tâm nghiên cứu từ giới khoa học, từ đó hình thành một nhánh nghiên cứu mới trong tâm lý học để giải thích hiện tượng kỳ lạ này.
Ngày nay, DID đã được Hiệp hội Tâm lý Hoa Kỳ công nhận là một chứng rối loạn tâm lý, với ít nhất hai hoặc nhiều nhân cách cùng tồn tại bên trong một cá nhân. Mỗi nhân cách có thể xuất hiện ở các thời điểm khác nhau và có thể tồn tại độc lập. Việc điều trị DID không chỉ đòi hỏi sự quan tâm y tế mà còn cần những phương pháp hỗ trợ chuyên biệt từ các chuyên gia tâm lý. Nhờ vào sự phát triển của nghiên cứu tâm lý học lâm sàng, DID đã được nhìn nhận không chỉ là một hiện tượng lạ mà còn là một vấn đề nghiêm trọng cần được hiểu và điều trị một cách thấu đáo.
2. Biểu hiện của người đa nhân cách
Những biểu hiện của người mắc rối loạn đa nhân cách rất phức tạp và có thể biến đổi liên tục tùy thuộc vào từng nhân cách đang hiện diện. Một trong những dấu hiệu rõ rệt nhất là sự thay đổi đột ngột về tính cách và hành vi mà không có bất kỳ cảnh báo nào. Những người mắc DID thường không kiểm soát được sự chuyển đổi giữa các nhân cách, điều này khiến họ có thể trở nên rất khác biệt chỉ trong một khoảnh khắc. Mỗi nhân cách có thể có một giọng nói, phong cách giao tiếp, cách hành xử và quan điểm khác nhau, thậm chí có nhân cách hoàn toàn trái ngược với nhân cách chính.
Ngoài ra, người mắc DID còn có thể trải qua tình trạng mất trí nhớ tạm thời khi các nhân cách khác nhau lên nắm quyền. Tình trạng mất trí nhớ này khiến họ không thể nhớ về những hành động hoặc lời nói đã thực hiện khi ở trong một nhân cách khác. Điều này dẫn đến trạng thái “mất thời gian” (time loss), trong đó người bệnh có thể cảm thấy bối rối khi nhận ra mình đã bỏ lỡ nhiều giờ, ngày, hoặc thậm chí là vài tuần mà không có bất kỳ ký ức nào về những gì đã xảy ra. Đây là một trong những yếu tố gây khó khăn lớn cho người bệnh trong việc duy trì các mối quan hệ xã hội và sự ổn định trong cuộc sống.
Một số người mắc DID còn có khả năng giao tiếp giữa các nhân cách, tức là một nhân cách có thể ý thức được sự tồn tại của các nhân cách khác trong cùng một cơ thể. Một số nhân cách có thể tương tác, bảo vệ hoặc thậm chí cố gắng kiểm soát nhân cách khác, tạo nên những cuộc đối đầu bên trong tâm trí. Những xung đột và tương tác này không chỉ khiến người bệnh khó kiểm soát hành vi của mình mà còn tạo ra cảm giác xa lạ với chính bản thân. Nhiều người bệnh chia sẻ rằng họ cảm thấy như mình là “người ngoài cuộc” trong chính cơ thể mình.
3. Nguyên nhân sâu xa và trải nghiệm kinh hoàng tạo nên nhân cách đa dạng
Một trong những nguyên nhân chính dẫn đến sự hình thành của rối loạn đa nhân cách là các trải nghiệm chấn thương tâm lý nghiêm trọng trong thời thơ ấu. Khi một đứa trẻ phải đối mặt với những trải nghiệm quá sức chịu đựng về mặt tinh thần hoặc thể chất như bạo lực gia đình, lạm dụng, hoặc bị bỏ rơi, tâm trí sẽ tự phát triển cơ chế phân ly để “trốn thoát” khỏi thực tại đau đớn. Điều này dẫn đến việc hình thành các nhân cách khác nhau, mỗi nhân cách sẽ gánh vác một phần của ký ức đau thương, giúp cá nhân vượt qua nỗi đau mà họ không thể đối mặt một cách trực tiếp.
Những trải nghiệm này thường tạo nên các nhân cách bảo vệ trong tâm trí người bệnh. Ví dụ, nếu một đứa trẻ trải qua sự bạo hành thể chất, một nhân cách hung hãn và mạnh mẽ có thể phát triển để đối phó với người bạo hành. Trong khi đó, nhân cách gốc có thể không biết gì về sự tồn tại của nhân cách “bảo vệ” này, điều này tạo nên một cơ chế tự vệ thông minh nhưng cũng đầy phức tạp trong tâm trí người bệnh. Chính các nhân cách khác nhau này là cách để tâm trí chia nhỏ nỗi đau và duy trì sự cân bằng tinh thần, tuy nhiên, sự phân ly này cũng khiến cho người bệnh dễ mất kiểm soát khi các nhân cách thay nhau xuất hiện.
Ngoài yếu tố tâm lý, một số nghiên cứu còn cho rằng yếu tố di truyền và sinh lý học có thể đóng vai trò trong việc hình thành rối loạn DID. Một số người có thể có cấu trúc não bộ và cơ chế tự vệ tinh thần nhạy cảm hơn, điều này khiến họ dễ bị ảnh hưởng mạnh mẽ bởi các tình huống căng thẳng hoặc khủng hoảng. Một số nghiên cứu hình ảnh não bộ cho thấy người mắc DID có thể có cấu trúc não đặc biệt, làm tăng khả năng phân ly và tạo điều kiện cho sự hình thành của các nhân cách khác nhau.
4. Tranh cãi về sự tồn tại của đa nhân cách
Rối loạn đa nhân cách từ lâu đã là một đề tài gây tranh cãi sâu rộng trong giới y khoa và tâm lý học. Mặc dù nhiều chuyên gia tin rằng DID là một rối loạn có thật, một số nhà khoa học lại cho rằng nó chỉ là một sản phẩm của văn hóa và truyền thông hiện đại. Quan điểm của những người nghi ngờ sự tồn tại của DID là các triệu chứng của rối loạn này có thể là kết quả của các rối loạn khác, như lo âu hoặc trầm cảm và được thúc đẩy bởi các yếu tố xã hội và kỳ vọng từ người xem.
Những người ủng hộ sự tồn tại của DID cho rằng các biểu hiện của rối loạn này có thể quan sát được qua nhiều trường hợp lâm sàng khác nhau. Các bệnh nhân DID thường có các nhân cách hoàn toàn tách biệt, mỗi nhân cách có các ký ức, sở thích và thậm chí cả quan điểm riêng biệt. Họ lập luận rằng DID không chỉ là sản phẩm của trí tưởng tượng, mà còn là hệ quả của các chấn thương tâm lý sâu sắc, khiến tâm trí phải tự tạo ra những nhân cách khác nhau để bảo vệ bản thân khỏi các ký ức đau buồn.
Ngược lại, một số chuyên gia lại cho rằng DID là một hiện tượng “xã hội hóa” và không hoàn toàn là một rối loạn thực sự. Họ cho rằng các triệu chứng của DID có thể được phóng đại hoặc ảnh hưởng bởi văn hóa và truyền thông. Với sự gia tăng của các bộ phim, sách và chương trình truyền hình mô tả nhân vật đa nhân cách như một hình tượng bí ẩn và đầy quyền năng, DID đã trở thành một hiện tượng được “lãng mạn hóa” trong mắt công chúng, dẫn đến sự hiểu lầm và quan niệm sai lệch.
Các tác phẩm điện ảnh như Split và Fight Club cũng góp phần tạo nên sự ám ảnh của hình tượng người đa nhân cách. Trong những bộ phim này, các nhân vật mắc DID thường mang trong mình các nhân cách bạo lực hoặc nguy hiểm, khiến công chúng nghĩ rằng đa nhân cách luôn đồng nghĩa với hành vi phá hoại và nguy hiểm. Tuy nhiên, thực tế cho thấy phần lớn bệnh nhân DID không có tính cách bạo lực và chỉ đơn giản là trải qua những cuộc chiến nội tâm mà ít khi gây hại cho người khác.
5. Các phương pháp chẩn đoán và điều trị đa nhân cách
Việc chẩn đoán và điều trị DID đòi hỏi một quy trình tinh vi và sự hiểu biết sâu rộng về tâm lý học lâm sàng. DID thường được chẩn đoán dựa trên các biểu hiện lâm sàng cụ thể và quá trình thăm khám tâm lý kỹ lưỡng. Chẩn đoán rối loạn này không dễ dàng, vì các triệu chứng của DID có thể dễ bị nhầm lẫn với các rối loạn khác, như rối loạn phân ly, lo âu, hoặc trầm cảm. Để xác định rõ ràng rối loạn DID, các chuyên gia tâm lý thường sử dụng các bài kiểm tra tâm lý và phỏng vấn lâm sàng sâu sắc để phân tích sự thay đổi nhân cách và tính chất riêng biệt của mỗi nhân cách.
Liệu pháp nhận thức là phương pháp điều trị phổ biến nhất dành cho bệnh nhân DID. Thông qua liệu pháp này, các nhà tâm lý học giúp người bệnh nhận thức rõ hơn về các nhân cách khác nhau và tạo ra sự kết nối giữa các bản ngã trong cùng một cá nhân. Mục tiêu của liệu pháp nhận thức là giúp người bệnh kiểm soát các nhân cách một cách có ý thức và giảm thiểu sự phân ly. Nhờ vào đó, bệnh nhân có thể dần dần đối mặt và xử lý các ký ức đau buồn, từ đó giảm bớt sự chi phối của các nhân cách “ẩn.”
Ngoài liệu pháp nhận thức, các phương pháp liệu pháp nghệ thuật và vận động cũng được sử dụng để hỗ trợ điều trị DID. Nghệ thuật và âm nhạc có thể giúp người bệnh giải phóng cảm xúc bị kìm nén và thậm chí tạo điều kiện để các nhân cách khác nhau “giao tiếp” một cách an toàn. Một số bệnh nhân DID có thể sử dụng hội họa, âm nhạc hoặc viết lách như một cách để thể hiện bản thân mà không gây nguy hiểm cho bản thân hoặc người khác.
Liệu pháp vận động cũng là một phương pháp hiệu quả giúp giảm bớt căng thẳng và duy trì sự cân bằng giữa các nhân cách. Khi kết hợp nhiều phương pháp trị liệu khác nhau, bệnh nhân DID có thể xây dựng khả năng nhận thức tốt hơn, cải thiện chất lượng cuộc sống và dần dần hòa hợp với các nhân cách của mình.
6. Câu chuyện và nhân vật nổi tiếng có đa nhân cách
Một trong những trường hợp nổi tiếng nhất về rối loạn đa nhân cách là câu chuyện của Billy Milligan, người được chẩn đoán có đến 24 nhân cách khác nhau. Đây là một trong những trường hợp đầu tiên mà rối loạn DID được sử dụng như một yếu tố bào chữa trong phiên tòa hình sự. Milligan bị buộc tội thực hiện nhiều vụ tấn công và hành vi bạo lực, nhưng anh không có bất kỳ ký ức nào về các hành vi này, vì chúng được thực hiện khi một số nhân cách bạo lực của anh, như Ragen và Adalana, kiểm soát. Nhờ các nhân cách bảo vệ xuất hiện để đảm nhận những hành vi mà nhân cách chính không thể chấp nhận, Milligan đã được tuyên bố vô tội với lý do mất trí nhớ do phân ly. Câu chuyện của anh đã mở ra những tranh cãi về việc liệu DID có thể thực sự được coi là một yếu tố bào chữa hợp lệ hay không, đồng thời làm dấy lên sự quan tâm của công chúng về rối loạn này.
Ngoài ra, Truddi Chase là một trường hợp nổi tiếng khác với cuốn tự truyện When Rabbit Howls. Bà kể lại trải nghiệm của mình với hơn 90 nhân cách khác nhau – từ những nhân cách bảo vệ, đối phó đến những nhân cách trẻ thơ. Truddi cho rằng sự phân ly trong tâm trí bà xuất phát từ những chấn thương nặng nề thời thơ ấu. Câu chuyện của Truddi đã giúp độc giả hiểu sâu hơn về những tác động của chấn thương tâm lý đối với sự hình thành nhân cách và cách mà tâm lý con người có thể phản ứng để bảo vệ chính mình.
Những trường hợp nổi tiếng này đã giúp công chúng có cái nhìn sâu sắc hơn về DID, nhưng đồng thời cũng làm nảy sinh nhiều nghi vấn. Trong khi một số người cho rằng các nhân cách là “thật” và tồn tại độc lập, một số khác cho rằng chúng có thể chỉ là sự tưởng tượng của người bệnh để né tránh thực tại. Dù vậy, những câu chuyện này vẫn là minh chứng quan trọng cho thấy DID không chỉ là một hiện tượng hư cấu, mà là một hiện tượng tâm lý phức tạp và đáng quan tâm.
7. Những bộ phim kinh dị nổi tiếng và hình tượng người đa nhân cách
Nhiều bộ phim kinh dị đã lấy cảm hứng từ rối loạn đa nhân cách để xây dựng nên các nhân vật kỳ bí và đáng sợ, làm nổi bật lên sự nguy hiểm và khó lường của rối loạn này. Một trong những bộ phim nổi tiếng nhất phải kể đến là Split (2016), do M. Night Shyamalan đạo diễn, với nhân vật chính là Kevin Wendell Crumb, người có tới 24 nhân cách, bao gồm cả nhân cách “The Beast.” Mỗi nhân cách của Kevin đều có tính cách, giọng nói và đặc điểm riêng biệt. Đặc biệt, “The Beast” là một nhân cách có sức mạnh và thể lực vượt trội, thể hiện sự nguy hiểm và khả năng không thể kiểm soát của rối loạn này. Split đã khơi gợi nỗi sợ hãi rằng bên trong một con người bình thường có thể tồn tại những nhân cách tiềm ẩn cực kỳ đáng sợ, sẵn sàng bộc phát bất kỳ lúc nào.
Psycho (1960), một tác phẩm kinh điển của Alfred Hitchcock, cũng khai thác chủ đề đa nhân cách qua nhân vật Norman Bates. Bates sống cùng “mẹ” của mình – một nhân cách khác mà anh tạo ra để thay thế người mẹ đã mất. Mỗi khi “mẹ” của Norman xuất hiện, anh sẽ trở thành một người hoàn toàn khác, đôi khi với hành vi bạo lực và nguy hiểm. Hình tượng của Norman Bates đã trở thành biểu tượng trong thể loại kinh dị và là một trong những ví dụ sớm nhất về DID trên màn ảnh rộng.
Ngoài ra, bộ phim Fight Club (1999) của David Fincher dựa trên tiểu thuyết của Chuck Palahniuk cũng khám phá rối loạn đa nhân cách một cách độc đáo. Nhân vật chính, người kể chuyện giấu tên, tạo ra nhân cách thứ hai là Tyler Durden, một người tự tin, mạnh mẽ và nổi loạn – trái ngược hoàn toàn với sự yếu đuối và bất lực của anh. Fight Club thể hiện một cách sâu sắc và châm biếm về cách mà con người có thể tự tạo ra các bản ngã khác nhau để đối phó với những bất mãn và áp lực của xã hội hiện đại.
Các bộ phim này đã khai thác sâu vào tâm lý của người mắc DID, biến họ thành những nhân vật vừa bí ẩn vừa nguy hiểm, đồng thời tạo ra những hình ảnh ám ảnh về sự mất kiểm soát bên trong tâm trí. Tuy nhiên, các nhà khoa học cảnh báo rằng DID không phải lúc nào cũng liên quan đến bạo lực và sự nguy hiểm như trên màn ảnh và rằng những hình ảnh này có thể gây hiểu lầm về thực tế của rối loạn này.
8. Sự khác biệt giữa đa nhân cách và các dạng rối loạn khác
Rối loạn đa nhân cách (DID) là một tình trạng phân ly phức tạp, dễ bị nhầm lẫn với nhiều rối loạn tâm lý khác, như rối loạn phân ly, rối loạn lo âu và trầm cảm. Tuy nhiên, DID có những đặc điểm độc đáo làm cho nó khác biệt hoàn toàn. Một trong những sự khác biệt rõ rệt nhất là sự xuất hiện của các nhân cách hoàn toàn độc lập bên trong một cá nhân. Mỗi nhân cách trong DID có thể có ký ức, hành vi và tính cách riêng biệt, tạo nên một cá thể hoàn toàn khác so với nhân cách chính. Điều này không xảy ra ở các rối loạn khác, nơi mà một cá nhân có thể có các triệu chứng biến đổi tâm trạng hoặc hành vi, nhưng vẫn duy trì một bản ngã duy nhất.
Trong khi rối loạn phân ly cũng có liên quan đến việc tách rời khỏi thực tại, nó thường chỉ dẫn đến mất trí nhớ ngắn hạn hoặc cảm giác xa lạ với môi trường xung quanh, không đi kèm với sự tồn tại của các nhân cách riêng biệt như trong DID. Các triệu chứng của lo âu và trầm cảm có thể làm thay đổi cảm xúc và hành vi, nhưng không gây ra tình trạng mất kiểm soát hoàn toàn và tạo ra các nhân cách khác nhau như ở DID. Những người mắc rối loạn lo âu thường cảm thấy căng thẳng và bất an, trong khi trầm cảm lại khiến họ cảm thấy buồn bã, mệt mỏi và mất hứng thú với cuộc sống, nhưng họ vẫn nhận thức rõ về bản thân mình.
Ngoài ra, DID còn khác biệt so với rối loạn nhân cách ranh giới (Borderline Personality Disorder – BPD). Mặc dù BPD cũng có các biểu hiện bất ổn trong cảm xúc và hành vi, những người mắc BPD không trải qua sự phân ly hoàn toàn giữa các nhân cách. Người mắc BPD thường có xu hướng thay đổi thái độ, quan điểm và cảm xúc một cách nhanh chóng và không ổn định, nhưng họ vẫn duy trì ý thức về bản ngã của mình, không giống với những bệnh nhân DID.
Sự khác biệt rõ ràng giữa DID và các rối loạn khác giúp giới y khoa có thể chẩn đoán chính xác hơn và tìm ra các phương pháp điều trị phù hợp. Tuy nhiên, việc nhầm lẫn giữa các rối loạn vẫn xảy ra do sự đa dạng và phức tạp của các triệu chứng tâm lý. Chẩn đoán chính xác là một bước quan trọng để đảm bảo bệnh nhân nhận được sự hỗ trợ và điều trị thích hợp, giúp họ có cơ hội kiểm soát các nhân cách trong DID và hòa nhập tốt hơn với cuộc sống.
Kết luận
Đa nhân cách không chỉ là một hiện tượng lạ lùng trong thế giới tâm lý học mà còn là một chủ đề đầy ám ảnh trong nghệ thuật và giải trí. Dù hiện tại, các nhà khoa học đã thừa nhận sự tồn tại của rối loạn này, nhưng bản chất thực sự của nó vẫn là một câu hỏi lớn. Có lẽ, chính sự bí ẩn và mâu thuẫn nội tại của rối loạn này đã khiến nó trở thành nguồn cảm hứng cho những câu chuyện kinh dị, biến nó thành một tượng đài trong thể loại tâm lý kinh dị.
Khi nhìn vào người đa nhân cách, chúng ta như đối diện với chính những bất ổn tiềm ẩn trong tâm trí con người. Họ là minh chứng cho việc tâm trí có thể tạo ra những thực thể tưởng như siêu nhiên – một cuộc chiến giữa thiện và ác, giữa bản năng và lý trí, giữa ý thức và vô thức. Đa nhân cách có thật hay không? Đó có thể là một câu hỏi mãi mãi không có câu trả lời rõ ràng, nhưng chắc chắn rằng nó sẽ luôn là một nguồn cảm hứng bí ẩn và đáng sợ trong cả khoa học và nghệ thuật.
Để lại một phản hồi